Κύκλος μαθημάτων με τίτλο: «Πλατωνικοί διάλογοι: Φιλοσοφικές προσεγγίσεις των πρωτοτύπων κειμένων» (Εαρινό εξάμηνο 2020-2021 της Εταιρείας των Φίλων του Λαού/Λαϊκού Παν/μίου).
Τίτλος 1ου μαθήματος: «Ο θαυμασμός ως αρχή φιλοσοφίας» το οποίο παραδόθηκε στις 17 Φεβρουαρίου 2021.
Εισηγήτρια: ΑΝΝΑ Χ. ΜΑΡΚΟΠΟΥΛΟΥ, Δρ. Επιστημών της Αγωγής του Παν/μίου της Σορβόννης (Paris V – Ren? Descartes).
Η απόδοσις των χωρίων από τα αρχαία ελληνικά στα νέα ελληνικά έγινε από την εισηγήτρια με βάση το αρχαίο κείμενο των εκδόσεων Κάκτος.
ΣΥΝΟΠΤΙΚΗ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ 1ου μαθήματος
Ο θαυμασμός ως αρχή φιλοσοφίας, ήταν η αιτία για την οποία επιλέχθηκε ο διάλογος του Πλάτωνος με τίτλο: «?λκιβιάδης Α? ? περ? ?νθρώπου φύσεως».
Στον διάλογο αυτό ο Σωκράτης προσκαλεί τον Αλκιβιάδη να επιστρέψει στον εαυτό του και να αναλογισθεί την αιτία για την οποία τον θαυμάζει. Υπό αυτό το πρίσμα έγινε η επιλογή των χωρίων του έργου καθώς και η παρουσίασή τους σε τρεις διακριτές φάσεις.
Στην πρώτη φάση, ο Σωκράτης, μέσω ενός φαινομενικού επαίνου του σωματικού κάλλους καθώς και της ισχύος του Αλκιβιάδου, ασκεί κριτική στην άμετρη φιλοδοξία και αλαζονεία του τελευταίου και τον παρακινεί να επιστρέψει στον εαυτό του και να αναλογιστεί ποια είναι η αληθινή φύση του ανθρώπου.
Σε μια δεύτερη φάση, ο Σωκράτης αναδεικνύει αυτήν την αληθινή φύση του ανθρώπου, που δεν είναι ούτε το σώμα του ούτε το σώμα μαζί με την ψυχή· ο αληθινός άνθρωπος είναι η ανθρώπινη ψυχή, η οποία χρησιμοποιεί το σώμα ως όργανο. Με αυτήν την έννοια, ο Σωκράτης υπογραμμίζει την ανωτερότητα της ψυχής, η οποία κυβερνά και κατευθύνει το σώμα.
Τέλος, σε μια τρίτη φάση, ο Σωκράτης αναλύει διεξοδικά την αιτία για την οποία ο Αλκιβιάδης τον θαυμάζει: ο Σωκράτης, μολονότι επί μακρό χρονικό διάστημα δεν συναναστράφηκε τον Αλκιβιάδη, ωστόσο παρέμεινε δίπλα του έως ότου έρθει η κατάλληλη στιγμή για να του μιλήσει. Αυτό συνέβη, επειδή ακριβώς ο Σωκράτης, σε αντίθεση με τους υπόλοιπους «εραστές» του Αλκιβιάδου, δεν ενδιαφερόταν για το πρόσκαιρο κάλλος του σώματος του μαθητού του, αλλά για το εσωτερικό κάλλος της ψυχής του.
Ο διάλογος κορυφώνεται με την ανάλυση του Δελφικού επιγράμματος «Γν?θι σα?τ?ν», μέσω του οποίου ο Σωκράτης προσκαλεί τον Αλκιβιάδη να ομοιωθεί, μέσω του κατοπτρισμού του στην κόρη των οφθαλμών και στο ενάρετο μέρος της ψυχής του δασκάλου του, προκειμένου να αναγνωρίσει το θείο μέρος του εαυτού του και, περαιτέρω, να ομοιωθεί με τον θεό, προκειμένου η ψυχή του να ανυψωθεί στον θείο κόσμο των Ιδεών.
ΣΥΝΟΠΤΙΚΗ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ 2ου μαθήματος
Ο πλατωνικός διάλογος που επιλέξαμε να αναλύσουμε είναι ο «Χαρμίδης ? περ? σωφροσύνης» και έχει ως κεντρικό θέμα την αρετή της «Σωφροσύνης».
Ο «Χαρμίδης» εμφανίζεται ως πρόσφατη συζήτηση του Σωκράτους, αφηγημένη σε πλάγιο λόγο από τον ίδιο σε φίλο ή φίλους του που δεν κατονομάζονται και ονομάσθηκε έτσι, από ένα από τα διαλεγόμενα πρόσωπα, τον Χαρμίδη, που ήταν θείος του Πλάτωνος από την μητέρα του. Το άλλο κύριο πρόσωπο του διαλόγου είναι ο Κριτίας, ο γνωστός κορυφαίος των Τριάκοντα τυράννων και εξάδελφος της μητέρας του Πλάτωνος.
Σε αυτό το πλαίσιο, ο Σωκράτης ζητεί από τον Χαρμίδη να του απαντήσει στο ερώτημα «τι είναι σωφροσύνη», μέσω ενός ορισμού. Η αναζήτηση αυτού του ορισμού αποτελεί και το κύριο θέμα του διαλόγου.
Η διαλεκτική αναζήτηση των συνομιλητών καταλήγει σε έναν πρώτο ορισμό της «σωφροσύνης», η οποία ορίζεται ως «αυτογνωσία»· στη συνέχεια, ο ορισμός αυτός διευρύνεται και ορίζεται, όχι μόνο ως «αυτογνωσία», δηλαδή ως γνώση του εαυτού της, αλλά και ως γνώση των άλλων γνώσεων.
Στην συνέχεια, ο Σωκράτης συμπληρώνει τον προηγούμενο ορισμό στον οποίο προσδίδει ακόμη μεγαλύτερο βάθος, λέγοντας ότι, εάν η σωφροσύνη ορίζεται ως γνώση του εαυτού της και των άλλων γνώσεων, θα πρέπει, επίσης, να ορισθεί και ως γνώση της άγνοιας· με άλλα λόγια, ο σώφρων δεν θα πρέπει μόνο να γνωρίζει αυτό που γνωρίζει, αλλά θα πρέπει να έχει επίγνωση και αυτού που δεν γνωρίζει, δηλαδή να γνωρίζει ότι δεν γνωρίζει· με αυτήν την έννοια, ο Σωκράτης ορίζει την σωφροσύνη ως «απλή άγνοια».
Σε μία δεύτερη φάση, ο Σωκράτης προσδίδει ακόμη μεγαλύτερη ευρύτητα στον ορισμό της σωφροσύνης, εφόσον υποστηρίζει ότι, εάν η σωφροσύνη είναι γνώση του εαυτού και των άλλων γνώσεων, αλλά και επίγνωση της άγνοιας, τότε αυτή αποβαίνει ωφέλιμη για την ορθή διακυβέρνηση της πόλεως και οδηγεί στην πολιτική «ευπραγία» και, περαιτέρω, στην πολιτική «ευδαιμονία».
Η διαλεκτική αναζήτηση των συνομιλητών ολοκληρώνεται και αποτυπώνεται στο συμπέρασμα ότι η γνώση είναι ανεπαρκής για την ευδαιμονία και ότι η μόνη αληθινή γνώση, που είναι η επιστήμη του αγαθού και του κακού, δεν είναι εφικτό να κατακτηθεί παρά μόνον από τον μάντη, αυτόν δηλαδή που συλλαμβάνει ταυτόχρονα το παρελθόν, το παρόν και το μέλλον.
ΣΥΝΟΠΤΙΚΗ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ 3ου μαθήματος
Ο πλατωνικός διάλογος που επιλέξαμε να αναλύσουμε είναι ο «Λάχης ? περ? ?νδρείας» και έχει ως κεντρικό θέμα την αρετή της «?νδρείας».
Οι συνομιλητές του διαλόγου, εκτός από τον Σωκράτη που είναι και εδώ πρωταγωνιστής του διαλόγου, ήταν οι ακόλουθοι: Ο Λυσίμαχος και ο Μελησίας, άσημοι γιοί των δύο από τους επιφανέστερους Αθηναίους των αρχών του 5ου αιώνα, του Αριστείδη του Δίκαιου και του Θουκυδίδη, πολιτικού αντιπάλου του Περικλή αντίστοιχα. Ο Νικίας και ο Λάχης ήταν οι γνωστοί στρατηγοί των Αθηναίων κατά τον Πελοποννησιακό πόλεμο.
Ο Λυσίμαχος και ο Μελησίας επιθυμούν για τους γιούς τους μια λαμπρή σταδιοδρομία και θεωρούν ότι τα παιδιά τους θα γίνουν αντάξια των ένδοξων ονομάτων που έχουν, μόνο αν φροντίσουν τους εαυτούς τους και ασχοληθούν με κάτι που θα τους κάνει όσο το δυνατόν καλύτερους. Έχουν μάλιστα φέρει μαζί τους και τους δύο από τους διασημότερους στρατιωτικούς της εποχής τους, τον Νικία και τον Λάχη, για να τους συμβουλεύσουν σχετικά. Ο Σωκράτης ήταν και εκείνος παρών στην επίδειξη και, με πρόταση του Λάχη, προσκαλείται να συμμετάσχει στην συζήτηση για να δώσει την γνώμη του.
Ο Σωκράτης επισημαίνει ότι, εφόσον πρόκειται για την φροντίδα της ψυχής των νέων, είναι σημαντική η γνώμη ενός γνώστη του θέματος της «αρετής» που θα κάνει τις ψυχές τους καλύτερες. Στην συνέχεια, ο Σωκράτης εξειδικεύει ακόμη περισσότερο την αρετή και επισημαίνει ότι η εξέταση του μέρους της αρετής που θα πρέπει να ασχοληθούν, είναι η ανδρεία.
Η διαλεκτική αναζήτηση της ανδρείας καταλήγει στον ορισμό της ανδρείας ως «πρόνοιας» του μελλοντικού κακού και του μελλοντικού αγαθού. Αυτή ακριβώς η «επιστήμη του αγαθού και του κακού», δηλαδή η γνώση της αρετής και της κακίας, συνιστά απαραίτητη προϋπόθεση για την διάκριση της «ψευδούς», δηλαδή της άφρονος ανδρείας, που στο μέλλον μόνο καταστροφές μπορεί να επιφέρει, εφόσον είναι προϊόν ενός μη ορθά υπολογισμένου ρίσκου, από την «αληθή», δηλαδή την ανδρεία που συνοδεύεται από φρόνηση, που στο μέλλον επιφέρει μόνο αγαθά, εφόσον είναι προϊόν ενός μακρόπνοου σχεδιασμού και, ως εκ τούτου, ενός ορθά υπολογισμένου ρίσκου.
Η έννοια της ανδρείας με την προαναφερθείσα σημασία της «προνοίας», κορυφώνεται σε ένα δεύτερο επίπεδο, όταν ο Σωκράτης την ορίζει, όχι μόνο ως ορθή πρόβλεψη των μελλοντικών κακών και των μελλοντικών αγαθών, αλλά και ως γνώση των αγαθών και των κακών που έγιναν στο παρελθόν, που συμβαίνουν στο παρόν και που θα συμβούν στο μέλλον.
ΣΥΝΟΠΤΙΚΗ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ 4ου μαθήματος
Ο πλατωνικός διάλογος που επιλέξαμε να αναλύσουμε είναι ο «Λύσις ? περ? φιλίας» και έχει ως κεντρικό θέμα την έννοια της «Φιλίας».
Οι συνομιλητές του διαλόγου, εκτός από τον Σωκράτη που είναι και εδώ πρωταγωνιστής του διαλόγου, ήταν οι ακόλουθοι: ο Κτήσιππος από την Παιανία, φίλος και μαθητής του Σωκράτη και, σύμφωνα με τον διάλογο Φαίδων, ένας από τους παρευρισκόμενους στις τελευταίες στιγμές του μεγάλου φιλοσόφου· ο Μενέξενος, εξάδελφος του Κτησίππου, γιός του Δημοφώντος, γόνος αριστοκρατικής Αθηναϊκής οικογένειας, με φιλοδοξίες για πολιτική σταδιοδρομία, έτσι όπως φαίνεται στον φερώνυμό του πλατωνικό διάλογο· ο Ιπποθάλης, λίγο μεγαλύτερος από τον Λύσι, τον οποίο θαυμάζει με πάθος και στον οποίο έχει γίνει φορτικός, όπως παραπονιούνται οι σύντροφοί του, γιατί τους υποχρεώνει ασταμάτητα να ακούνε τα κακότεχνα ποιήματά του και, τέλος, ο Λύσις, ο οποίος παρουσιάζεται ως ένας συνεσταλμένος έφηβος, ο οποίος ξεχώριζε στην όψη, το κάλλος της οποίας εξέφραζε το κάλλος και τις αρετές της ψυχής του.
Η κοινή διαλεκτική αναζήτηση της έννοιας της «φιλίας» από τον Σωκράτη και τον Λύσι αρχίζει, σε ένα πρώτο επίπεδο, με την φιλία που αναπτύσσεται μεταξύ των γονέων και των τέκνων τους.
Η φιλία αυτή αναπτύσσεται με απώτερο στόχο την επιθυμία των γονέων να παράσχουν ευδαιμονία στα παιδιά τους, η οποία, με την σειρά της πραγματώνεται στην ελεύθερη βούληση του παιδιού, έτσι ώστε να πράττει αυτά που επιθυμεί, χωρίς να κατακριθεί ή να εμποδιστεί από αυτούς.
Η διαλεκτική αναζήτηση της φιλίας φθάνει στην κορύφωσή της, όταν ο Σωκράτης διατυπώνει τον ορισμό της φιλίας, σύμφωνα με τον οποίο τόσο για την ψυχή όσο και για το σώμα καθώς και για οτιδήποτε άλλο, αυτό που δεν είναι ακόμη ούτε κακό ούτε αγαθό, γίνεται φίλο με το αγαθό, εξαιτίας της παρουσίας του κακού.
Με άλλα λόγια, κάτι που δεν είναι ακόμη ούτε αγαθό ούτε κακό, επιλέγει να γίνει αγαθό, διαβλέποντας τα επερχόμενα δεινά τα οποία επισημαίνονται από την ίδια την παρουσία του κακού.
Μετά από μια μεγάλη πορεία διαλεκτικών αναζητήσεων, ο Σωκράτης αναδεικνύει με σαφή τρόπο την διαλεκτική φύση της «φιλίας», η οποία έλκει την καταγωγή της από την «επιθυμία», δηλαδή την επίγνωση της ελλείψεώς της, η οποία, με την σειρά της, γεννά στην ψυχή την «φιλία», που, με αυτήν την έννοια, είναι η τάση της ψυχής να ικανοποιήσει αυτήν την έλλειψη.
ΣΥΝΟΠΤΙΚΗ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ 5ου μαθήματος
Ο πλατωνικός διάλογος που επιλέξαμε να αναλύσουμε είναι ο «?ων ? περ? ?λιάδος», ένας μικρός και όχι τόσο γνωστός διάλογος που εκτυλίσσεται μεταξύ του επαγγελματία ραψωδού Ίωνος από την Έφεσο και του Σωκράτους.
Ανήκει και αυτός, όπως οι τέσσερεις προηγούμενοι που αναλύσαμε, στους πρώϊμους διαλόγους του Πλάτωνος (γράφτηκε πιθανώς το 394 π. Χ. ή λίγο αργότερα).
Η σκηνοθεσία του έργου είναι απλή: Ο Ίων, ο οποίος ως ραψωδός, όχι μόνο απαγγέλλει τα ομηρικά ποιήματα, αλλά και τα ερμηνεύει, έχει μόλις επιστρέψει νικητής από την γιορτή του Ασκληπιού στην Επίδαυρο.
Βασικό θέμα του διαλόγου είναι η φύση της ποιητικής έμπνευσης και της συνακόλουθης ποιητικής δημιουργίας καθώς και η συμβολή των ποιητών και των ραψωδών στην δημιουργία αυτή.
Είναι αξιοσημείωτο ότι εδώ ο Όμηρος αναδεικνύεται από τον Σωκράτη σαν ο άριστος και ο πιο θεϊκός από όλους τους ποιητές, όχι μόνο για το μέτρο των επών του, δηλαδή την αμιγώς ποιητική δημιουργία του, αλλά και για το βάθος και τον πλούτο που ενέχουν οι σημασίες των λέξεων που χρησιμοποιεί.
Με αυτήν την έννοια, στο έργο αυτό ανατρέπεται η τρέχουσα και πολύ διαδεδομένη άποψη, σύμφωνα με την οποία ο Πλάτων εξορίζει τους ποιητές και, ειδικότερα τον Όμηρο από την «Πολιτεία» του, επειδή τους υποτιμά, εφόσον εδώ αναδεικνύεται θαυμαστής της ποιήσεως του Ομήρου.
Ο διάλογος αυτός, θα τολμούσαμε να πούμε ότι είναι η «Ποιητική» του Πλάτωνος, εφόσον εδώ διατυπώνονται όλες οι απόψεις του φιλοσόφου για την ποιητική έμπνευση και την ποιητική δημιουργία.
Οι απόψεις αυτές συνιστούν τομή σε σχέση με τις τρέχουσες αντιλήψεις της εποχής του φιλοσόφου, σύμφωνα με τις οποίες η «ποιητική έμπνευση» δεν είναι «έμφυτο χάρισμα», αλλά «σοφία», δηλαδή «δεξιοτεχνία» και «μαστοριά» στην «τέχνη».
Σε αυτό το έργο, αντιθέτως, ο Πλάτων, διά στόματος Σωκράτους, υποστηρίζει ότι οι ποιητές με κανέναν τρόπο δεν αποτελούν συνειδητούς «μάστορες», αλλά η ποίηση είναι θέμα «έμφυτου χαρίσματος», αλλά και, κυρίως, θεόπνευστης «έμπνευσης»· με αυτήν την έννοια, θα λέγαμε ότι πρώτος ο Πλάτων εγκαινιάζει τις δικές μας, τρέχουσες αντιλήψεις για τον «ποιητή» και για την προέλευση της «ποιητικής εμπνεύσεως».
ΣΥΝΟΠΤΙΚΗ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ 6ου μαθήματος
Στο μάθημα αυτό, που είναι ο επίλογος των πέντε μαθημάτων που πραγματοποιήσαμε, θα κάνουμε μια σύντομη ανασκόπηση όσων αναλύσαμε· ταυτοχρόνως, θα αναδείξουμε ορισμένα σημαντικά φιλοσοφικά θέματα που ανέκυψαν στην πορεία της αναλύσεως αυτών των πέντε πρώιμων πλατωνικών διαλόγων, τα οποία υπήρξαν καθοριστικά για την μετέπειτα συγκρότηση της Πλατωνικής φιλοσοφίας και στα οποία άλλωστε έγκειται η μεγάλη αξία και η διαχρονικότητα των πρώιμων αυτών έργων που προσεγγίσαμε.
Η σειρά με την οποία επιλέξαμε να αναλύσουμε αυτούς τους πέντε πλατωνικούς διαλόγους δεν είναι τυχαία: είναι μια «στροφή προς τα έσω» και μια πορεία προς την διερεύνηση της ψυχής που οδηγεί σταδιακά στην γνώση και στην επιμέλεια του εαυτού.
Σε αυτό το πλαίσιο, ο πρώτος διάλογος του Πλάτωνος που επιλέξαμε να αναλύσουμε ήταν ο «?λκιβιάδης Α? ? περ? ?νθρώπου φύσεως», στον οποίο ο θαυμασμός αναδεικνύεται ως αρχή φιλοσοφίας, εφόσον ήταν το έναυσμα για τον Αλκιβιάδη να επιστρέψει στον εαυτό του και να τον γνωρίσει.
Σε αυτήν την πορεία προς το εσωτερικό της ψυχής, αναδείξαμε, στην συνέχεια, τον τρόπο μέσω του οποίου αποκτάται η αυτογνωσία και η επιμέλεια εαυτού, που δεν είναι άλλος από τις αρετές.
Υπό αυτό το πρίσμα, επιλέξαμε να αναλύσουμε τους τρεις επόμενους πλατωνικούς διαλόγους, εφόσον σε κάθε έναν από αυτούς, ο Σωκράτης πραγματεύεται μια επιμέρους αρετή. Έτσι, στον «Χαρμίδη» ο Σωκράτης αναλύει την αρετή της «Σωφροσύνης», στον «Λάχη» την αρετή της «Ανδρείας» και στον «Λύσι» την αρετή της «φιλίας».
Ο «?ων ? περ? ?λιάδος», ήταν ο πέμπτος και τελευταίος από τους πρώιμους πλατωνικούς διαλόγους που προσεγγίσαμε. Βασικό θέμα αυτού του μικρού και όχι τόσο γνωστού πλατωνικού διαλόγου είναι η φύση της ποιητικής έμπνευσης και της συνακόλουθης ποιητικής δημιουργίας καθώς και η συμβολή των ποιητών και των ραψωδών στην δημιουργία αυτή και, με αυτήν την έννοια, θα τολμούσαμε να πούμε ότι ο διάλογος αυτός είναι η «Ποιητική» του Πλάτωνος.
Συμπερασματικά, οι πέντε πλατωνικοί διάλογοι που προσεγγίσαμε, αποκτούν βάθος και προοπτική για τον αναγνώστη, όταν αυτός διακρίνει κάθε φορά πίσω από τις γραμμές την ορθή λύση του εκάστοτε προβλήματος προς διερεύνηση, λύση η οποία εκτίθεται και ολοκληρώνεται σε μεταγενέστερους πλατωνικούς διαλόγους.
- Συνδεθείτε για να υποβάλετε σχόλια
Ελληνικά
English
1o σχόλιο
admin