«Η Αρχαία Ελληνική Φιλοσοφία μεταξύ Μύθου και Λόγου».

 1ο μάθημα Ορφική φιλοσοφία

 

 

Τίτλος 1ου μαθήματος: «Ορφική φιλοσοφία», το οποίο παραδόθηκε στις 30 Οκτωβρίου 2019. 

 

Συνοπτική παρουσίαση 1ου μαθήματος

 

Η Αρχαία Ελληνική φιλοσοφία μεταξύ Μύθου και Λόγου: Αυτός είναι ο γενικός τίτλος της σειράς των βιντεοσκοπημένων μαθημάτων που θα ακολουθήσουν και που έχουν σαν στόχο την προσέγγιση της Αρχαίας Ελληνικής Φιλοσοφίας, έτσι όπως αυτή συγκροτήθηκε διαχρονικά, από την γένεσή της με τους Ορφικούς και τους Προσωκρατικούς φιλοσόφους έως και την παρακμή και το τέλος της με το κλείσιμο της Νεοπλατωνικής Σχολής των Αθηνών από τον Ιουστινιανό (529 μ. Χ). Μύθος και Λόγος, έτσι χαρακτηρίζουμε τους δύο πόλους, ανάμεσα στους οποίους κινείται το σύνολο της αρχαίας Ελληνικής φιλοσοφίας, από την αρχή έως το τέλος της. Σε αυτό το πλαίσιο, η γέννηση του μουσικού Ορφέως αποτελεί χαρακτηριστικό παράδειγμα της κυριαρχίας του μύθου στις απαρχές του αρχαίου Ελληνικού στοχασμού. Ο Ορφεύς, γιός του Οιάγρου και της Μούσας Καλλιόπης ήταν ήρωας και ιερέας στην υπηρεσία του θεού Διονύσου. Όπως λοιπόν, ο θεός Διόνυσος, έτσι και ο Ορφεύς είναι θρακικός ήρωας. Η σχέση μεταξύ Ορφέως και Διονύσου αναδεικνύει ήδη την διαλεκτική συνύφανση δύο, αντίθετων μεταξύ τους, στοιχείων: Την αντίθεση μεταξύ της Απολλώνειας Ηρεμίας, την οποίαν ενσαρκώνει ο νηφάλιος και ευγενικός μουσικός Ορφεύς και της Διονυσιακής Μανίας, την οποίαν ενσαρκώνει ο μανιώδης και βακχεύων, Διόνυσος. Ο Ορφεύς ηγήθηκε της Αργοναυτικής εκστρατείας και αναδείχθηκε ως ο θρησκευτικός ηγέτης του ρεύματος που ονομάστηκε Ορφισμός. Στο ρεύμα αυτό κυριαρχούν τα μυστικιστικά στοιχεία, τα οποία έλκουν την καταγωγή τους από τα μυστήρια της Θράκης, δηλαδή τα Καβείρια μυστήρια. Η κάθοδός του στον Άδη συμβολίζει την μύησή του στα βάθη των μυστηρίων του ανώτερου, νοητού κόσμου. Η Ευρυδίκη είναι η ίδια η ψυχή του Ορφέως και, με αυτήν την έννοια, η επιθυμία του να την δει την Ευρυδίκη κατά την έξοδό τους από τον Άδη, συμβολίζει την αδυναμία του να παραμείνει στην κατάσταση του φιλοσοφικού θανάτου δηλαδή στον εκούσιο χωρισμό της Ευρυδίκης-ψυχής από τον Ορφέα-σώμα. Ο θάνατος του Ορφέως συνδέεται με την αντίστοιχη λατρεία του θεού τον οποίο αυτός υπηρετούσε, δηλαδή του Διονύσου, εφόσον και οι δύο είχαν τον ίδιο θάνατο, τον διαμελισμό. Με την ορφική διδασκαλία για τη σχέση σώματος και ψυχής εισάγεται για πρώτη φορά ο ανθρωπολογικός δυϊσμός στον ελληνικό ιδεολογικό κόσμο.

 

 2ο μάθημα Θαλής ο Μιλήσιος Ίωνες φιλόσοφοι

 

 

Τίτλος 2ου μαθήματος: «Θαλής ο Μιλήσιος Ίωνες φιλόσοφοι», το οποίο παραδόθηκε στις 13 Νοεμβρίου 2019. 

 

Συνοπτική παρουσίαση 2ου μαθήματος

Η αρχαία ελληνική φιλοσοφία ανατέλλει στην Ανατολή, δηλαδή στην Ιωνία, επειδή η ανάπτυξη τόσο της πολιτικής όσο και της πνευματικής ζωής στις ελληνικές πόλεις της Μικράς Ασίας και στα παρακείμενα ελληνικά νησιά συντελέστηκε ταχύτερα απ'ότι στην μητροπολιτική Ελλάδα. Αυτή η ανάπτυξη των ιωνικών παραλιακών πόλεων, οδήγησε γρήγορα σε έναν πολύ εκλεπτυσμένο πολιτισμό, ο οποίος χαρακτηρίζεται, μεταξύ άλλων, από την θρησκευτική αμφισβήτηση. Σε αυτό το πλαίσιο, εμφανίζεται ο ορφισμός που αναδεικνύει μια νέα βιοθεωρία, η οποία θέτει σε δεύτερη μοίρα τη σωματικότητα και την επίγεια ύπαρξη, ενώ, αντίθετα, θέτει στο προσκήνιο την αθάνατη ψυχή και την αιώνια πατρίδα της, τον Άδη. Παράλληλα, όμως, ο ορφισμός περιέχει ορθολογικά στοιχεία στις αντιλήψεις του για την απαρχή και την ουσία του κόσμου, και, με αυτήν την έννοια, προετοιμάζει την επερχόμενη "φυσιολογία" της φιλοσοφίας των Ιώνων. Σε αυτό το πλαίσιο, οι Ίωνες στοχαστές επεζήτησαν να κατανοήσουν την «φύση» ενός πράγματος, ανακαλύπτοντας «από ποιά πηγή και με ποιο τρόπο» έχει φθάσει να είναι αυτό που είναι. Έτσι, ο Ίωνας φυσιολόγος τείνει να αντικαταστήσει τον Ορφικό θεολόγο, και, υπό αυτό το πρίσμα, οι κοσμολογίες των Ιώνων στοχαστών επαναλαμβάνουν τους κοσμογονικούς μύθους της Ορφικής παραδόσεως και τους δίνουν φιλοσοφικές προεκτάσεις. Ο Θαλής ο Μιλήσιος (624-546 π.Χ.) ήταν αρχηγέτης των Ιώνων φιλοσόφων και σύγχρονος του Σόλωνος και του Κροίσου, συγκαταλέγεται ανάμεσα στους επτά σοφούς και ονομάστηκε πρώτος σοφός. Ο Θαλής συνδύαζε την θεωρητική οξυδέρκεια του φιλοσόφου με την πρακτική προβλεψιμότητα. Στο φιλοσοφικό ερώτημα για την προέλευση του κόσμου και στη συνακόλουθη διερώτηση για την κοινή φυσική αρχή, η οποία τον διέπει, ο Θαλής, πρώτος από τους Ίωνες φιλοσόφους, απάντησε ότι αυτή η κοινή φυσική αρχή είναι το ύδωρ, από το οποίο προέρχονται τα πάντα. Το ύδωρ στην κοσμοθεωρία του Θαλή, λόγω της αέναης κίνησής του, συμβολίζει μία ζωϊκή ενέργεια άφθαρτη και συνεχή, της οποίας όλα τα όντα στη φύση, συνιστούν μεταμορφώσεις. Επίσης, ο Θαλής οδηγήθηκε στην έρευνα της φύσεως της ψυχής, για την οποία πρώτος αυτός αποφάνθηκε ότι είναι αεικίνητος και αυτοκίνητος. Τέλος, ο Θαλής υπήρξε ο πρόδρομος της ανακάλυψης του ηλεκτρισμού. 

 

Τίτλος 3ου μαθήματος:

«Αναξίμανδρος ο Μιλήσιος -  Ίωνες φιλόσοφοι - Το άπειρον, η κοσμογονική μήτρα της ζωής»,  

 

Συνοπτική παρουσίαση 3ου μαθήματος

Ο δεύτερος από τους Ίωνες φιλοσόφους, ο Αναξίμανδρος ο Μιλήσιος, ήταν ο πρώτος γράφων φιλόσοφος το γραφτό της ανθρωπότητας. Σύμφωνα με την παράδοση, υπήρξε εταίρος και ακουστής, δηλαδή φίλος και μαθητής του Θαλή. Ο Αναξίμανδρος γεννήθηκε κατά το έτος 611-610 π. Χ., πέθανε δε λίγο μετά την άλωση των Σάρδεων, δηλαδή περίπου το 546-545 π. Χ. Πραγματοποίησε πολλές επιστημονικές ανακαλύψεις, σχετικές με την γεωγραφία, την μαθηματική αστρονομία και την βιολογία. Πιό συγκεκριμένα, ο Αναξίμανδρος θεμελίωσε την επιστημονική γεωγραφία, γιατί, πρώτος αυτός, ετόλμησε να σχεδιάσει πίνακα, δηλαδή χάρτη, ο οποίος περιελάμβανε ολόκληρη την έως τότε γνωστή οικουμένη. Ο Αναξίμανδρος διέπρεψε επίσης στον τομέα της μαθηματικής αστρονομίας και, στο πλαίσιο αυτό, επινόησε τον γνώμονα, ο οποίος ήταν το πρώτο όργανο, μέσω του οποίου κατέστη δυνατή η επιστημονική αστρονομική παρατήρηση. Ο Αναξίμανδρος υπήρξε, επίσης, θεμελιωτής μιάς βιολογικής θεωρίας για την εξέλιξη των οργανικών όντων, σύμφωνα με την οποία τα πρώτα έμβια όντα γεννήθηκαν μέσα στη λάσπη της θάλασσας, η οποία είχε αποξηρανθεί από τον ήλιο. Ο Διογένης Λαέρτιος αναφέρει ότι ο Αναξίμανδρος πέθανε σε ηλικία 65 ετών, ενώ βρισκόταν στην ακμή της φιλοσοφικής του δραστηριότητας, όταν τύραννος της Σάμου ήταν ο Πολυκράτης. O Αναξίμανδρος είναι ο πρώτος γράφων φιλόσοφος, ο πρώτος δηλαδή φιλόσοφος, στον οποίο οι αρχαίοι ιστορικοί και δοξογράφοι, αποδίδουν το πρώτο φιλοσοφικό σύγγραμμα του κόσμου, το οποίο είχε τίτλο: Περί Φύσεως. Το απόσπασμα που έχει διασωθεί από τον νεοπλατωνικό φιλόσοφο Σιμπλίκιο είναι μοναδικής σημασίας, για δύο λόγους: ο πρώτος είναι ότι αποτελεί απόσπασμα από το πρώτο γραφτό, δηλαδή το πρώτο πεζό φιλοσοφικό βιβλίο που γράφτηκε στην ιστορία του δυτικού πολιτισμού. Ο δεύτερος λόγος είναι ότι ο Αναξίμανδρος περιγράφει με ποιητικό τρόπο το γραφτό, δηλαδή την μοίρα του κόσμου, η οποία είναι εξόχως τραγική: με αυτήν την έννοια, η γένεση του κάθε όντος είναι, σύμφωνα με τον Αναξίμανδρο, μία αδικία, που γίνεται σε βάρος ενός άλλου όντος, για την οποία στη συνέχεια, το ον αυτό πληρώνει, δηλαδή τιμωρείται και επανορθώνει με την επερχόμενη φθορά του, σύμφωνα με μια αδήριτη χρονική τάξη. Υπό αυτό το πρίσμα η αέναη ανακύκληση της γέννησης και της φθοράς του συνόλου των όντων, συλλαμβάνεται από τον Αναξίμανδρο σαν ένα χρεών, δηλαδή σαν ένα αδήριτο πεπρωμένο, το οποίο επιτάσσει η ίδια η φύσις και, με αυτήν την έννοια, το πεπρωμένο αυτό συνιστά έναν φυσικό νόμο, από τον οποίον κανείς δεν δύναται να αποδράσει. Σε αυτό το πλαίσιο, το θερμό γεννιέται από το ψυχρό, το ξηρό από το υγρό, και το καθένα πρέπει να φθαρεί στην πηγή του «κατ’ανάγκην»· γιατί αυτά ανταποδίδουν την ποινή (του θανάτου) το ένα στο άλλο για την υπέρβασή τους κατά την γέννηση) «σύμφωνα με την τάξη του χρόνου», δηλαδή σύμφωνα με τον ατέρμονα κύκλο, που δεν περιλαμβάνει μόνο της εποχές, αλλά και όλα τα άλλα ρυθμικώς επαναλαμβανόμενα φαινόμενα της ανάπυξης και της παρακμής. Έτσι, η φθορά νοείται ως επιστροφή των όντων στην αρχική τους κατάσταση. Αυτή ακριβώς η αρχική κατάσταση, η οποία χαρακτηρίζει το σύνολο του κόσμου, προτού γεννηθεί, αλλά και αφού αποσυντεθεί, ονομάζεται, μάλλον για πρώτη φορά στην ιστορία της φιλοσοφίας από τον Αναξίμανδρο, με το ουσιαστικό τό άπειρον. Το άπειρον είναι η ά-γνωστη κοσμογονική πηγή, που εμπεριέχει, αλλά και συγκρατεί τον γνωστό κόσμο μέσα στα όρια του χώρου και του χρόνου. Είναι αυτό που, μέσω της αιδίου κινήσεως, γίνεται το κινούν του κόσμου, η ζωντανή, θεϊκή δύναμη της ζωής, ζωή που προέρχεται από τον αρχικό αποχωρισμό των τεσσάρων αντίθετων μεταξύ τους στοιχείων και του αέναου και αμοιβαίου μετασχηματισμού τους.

 

4ο μάθημα Αναξιμένης ο Μιλήσιος Ίωνες φιλόσοφοι

 

Τίτλος 4ου μαθήματος: «Ο πρώτος ερευνητής της αιτίας των μεταβολών της ύλης», το οποίο παραδόθηκε στις 15 Ιανουαρίου 2020. 

 

Ο Αναξιμένης (585-525 π. Χ.), ήταν γιός του Ευρύστρατου, καταγόταν από την Μίλητο και υπήρξε μαθητής του Αναξίμανδρου καθώς επίσης και του Παρμενίδου (585-525 π. Χ.). Με τον Αναξιμένη τερματίζεται η φιλοσοφική παράδοση της Μιλήτου. Στο φιλοσοφικό ερώτημα για την προέλευση του κόσμου και στη συνακόλουθη διερώτηση για την κοινή φυσική αρχή, η οποία τον διέπει, ο Αναξιμένης, τρίτος από τους Ίωνες φιλοσόφους, απάντησε ότι αυτή η κοινή φυσική αρχή είναι ο αήρ, από τον οποίο προέρχονται τα πάντα. Όμως, η πρωτοτυπία του στοχασμού του Αναξιμένη, έγκειται στο ότι αυτός ανέλυσε τον τρόπο με τον οποίο αυτή η κοινή φυσική αρχή του αέρος μεταβλήθηκε, δηλαδή πολλαπλασιάστηκε, προκειμένου να δημιουργήσει την ποικιλία και την πολλαπλότητα, που χαρακτηρίζει τον κόσμο της γενέσεως. Υπό αυτό το πρίσμα, η σημαντικότερη συμβολή του Αναξιμένη στην εξέλιξη του φιλοσοφικού στοχασμού συνίσταται στην αναζήτηση και στην ανεύρεση της αληθούς αιτίας των μεταβολών της ύλης, και στην συνακόλουθη ερμηνεία των μεταβολών αυτών, με βάση μία μηχανική διαδικασία, αυτή της αραιώσεως και της πυκνώσεως του αέρος, η οποία είναι προσιτή στις αισθήσεις. Η δοξασία του Αναξιμένη, ότι δηλαδή ο αήρ είναι η πρώτη αρχή του σύμπαντος, κατόρθωσε να διατηρήσει την ισχύ της έως τον 18ο αιώνα: Ο Lavoisier, γάλλος χημικός και πατέρας της σύγχρονης χημείας, ανέφερε ότι ο ατμοσφαιρικός αέρας λαμβάνει μέρος στη σύνθεση του μεγαλύτερου μέρους των σωμάτων και ότι, με αυτήν την έννοια, συνιστά τον παγκόσμιο δεσμό της φύσεως. 

 

 5ο μάθημα Ξενοφάνης ο Κολοφώνιος 

 

 

Τίτλος 5ου μαθήματος: «Ο φιλόσοφος-ταξιδευτής μεταξύ Ιωνικής και Ελεατικής φιλοσοφίας», το οποίο παραδόθηκε στις 29 Ιανουαρίου 2020. 

 

Συνοπτική παρουσίαση 5ου μαθήματος 

Ο Ξενοφάνης (565-475; π.Χ.) διήγε έναν αμιγώς ταξιδιωτικό βίο και, με αυτήν την έννοια, ήταν ένας φιλόσοφος-ταξιδευτής· η φιλομάθειά του τον ωθούσε στην μακρόχρονη έρευνα, πρακτική που διαμόρφωσε την φιλοσοφική του αντίληψη για την πρόοδο της εξελικτικής πορείας του ανθρώπου. Ο Ξενοφάνης συμπυκνώνει στο πρόσωπό του τόσο τον περιπλανώμενο ραψωδό, ο οποίος απαγγέλλει ο ίδιος τα ποιήματά του, τις ελεγείες προκειμένου να τραγουδηθούν στα συμπόσια, όσο και τον περιπλανώμενο δάσκαλο, ο οποίος επιθυμεί διακαώς να μεταλαμπαδεύσει τον διαφωτισμό και την παιδεία στον κόσμο· με αυτήν την έννοια, ο Ξενοφάνης γίνεται ο πρόδρομος της σοφιστικής. Ο θεός του Ξενοφάνους είναι μεικτός: αφενός διέπεται από την δύναμη του Μύθου, εφόσον συγκροτείται σαν μια ομοιογενής Φύσις, η οποία, ως Όλον, εμπεριέχει μέσα της τα πάντα και, αφετέρου, διέπεται από την δύναμη του Λόγου, εφόσον συγκροτείται ως υπερβατική αρχή που ελέγχει το σύνολο των όντων. Ο Ξενοφάνης ασκεί δριμεία κριτική στον ανθρωπομορφισμό των θεών που χαρακτηρίζει τόσο την ομηρική όσο και την ησιόδειο ποίηση. Η φύση της φιλοσοφίας του Ξενοφάνους είναι καινοφανής, εφόσον είναι εξόχως διαλεκτική: Εμπεριέχει στοιχεία της Ιωνικής φιλοσοφίας, τα οποία, όμως, είναι επεξεργασμένα και ειπωμένα με τέτοιον τρόπο, έτσι ώστε να επιτρέπουν την μετάβαση στις αρχές της φιλοσοφίας που έρχεται, αλλά δεν έχει αρθρωθεί ακόμη, δηλαδή της Ελεατικής φιλοσοφίας. 

 

 6ο μάθημα Ηράκλειτος ο Εφέσιος

 

Τίτλος 6ου μαθήματος: «Α΄μέρος: Ο φιλόσοφος του χρησμού και του μέτρου», το οποίο παραδόθηκε στις 12 Φεβρουαρίου 2020. 

 

Συνοπτική παρουσίαση 6ου μαθήματος

Ο Ηράκλειτος (540-480; π.Χ.), γιος του Βλόσωνος, ή κατ' άλλους, του Ηράκωντος, καταγόταν από την Έφεσο και ήταν γόνος αριστοκρατικής οικογένειας, η οποία είλκε την καταγωγή της από τον Κόδρο, τον βασιλιά της Αθήνας. Ο Ηράκλειτος παραιτήθηκε από την βασιλεία, την οποία εκχώρησε στον αδελφό του, πράξη δηλωτική της τραγικότητος του φιλοσόφου, ο οποίος συνδέεται βαθειά με την ακρόπολη, το ιερό και την βασιλεία, αλλά ζει σε έναν κόσμο, ο οποίος δεν αναγνωρίζει πλέον βασιλείς και έχει πραγματοποιήσει την ρήξη του με το ιερό. Το βιβλίο που τού αποδίδεται είναι μέρος ενός συνολικού έργου με τίτλο Περί φύσεως και, σύμφωνα με τον Διογένη τον Λαέρτιο, ο Ηράκλειτος το αφιέρωσε στο ιερό της Αρτέμιδος και φρόντισε να το γράψει με ασάφεια, προκειμένου να μπορεί να γίνει κατανοητό μόνο από τους ικανούς και άξιους να το προσεγγίσουν, αλλά και, ταυτόχρονα, να μην γίνει άξιο περιφρονήσεως, εξαιτίας της λαϊκίστικης μορφής του. Σύμφωνα με την παράδοση, η απόσυρση του Ηρακλείτου στα βουνά και η λιτή διαβίωσή του έγιναν αιτία να αρρωστήσει από υδρωπικία και να πεθάνει σε ηλικία εξήντα χρονών. Η φιλοσοφία του Ηρακλείτου μας επαναφέρει στους Δελφούς, που το ιδεώδες τους παραμένει ανέπαφο παρά τις μεταπτώσεις που ταλανίζουν την Ιωνία. Με αυτήν την έννοια, ο Ηράκλειτος είναι ο φιλόσοφος του χρησμού, εφόσον αναδεικνύει τον Ξυνόν Λόγον, δηλαδή την βαθειά ενότητα που διέπει τον κόσμο και εκδηλώνεται με σημεία. Ο Ξυνός Λόγος είναι ο συνδετικός αρμός όλων των πραγμάτων και των ανθρώπων, ο κοινός παράγοντας που διαπερνά και διέπει τα πάντα καθώς και το κοινό μέτρον, η κοινή αναλογία, η οποία συνδέει το μακρο-κοσμικό σύμπαν με τον μικρο-κοσμικό άνθρωπο. Έτσι, το μεγάλο βήμα που κάνει ο Ηράκλειτος σε σχέση με τους προκατόχους του είναι ότι θέτει για πρώτη φορά στο προσκήνιο του φιλοσοφικού στοχασμού την έννοια της Μείξεως, δηλαδή τον νόμο του Μέτρου, της Αναλογίας και της Αρμονίας, που συγκροτούν την ουσία του Ξυνού Λόγου. 

 

 7ο μάθημα Ηράκλειτος ο Εφέσιος

 

Τίτλος 7ου μαθήματος: «Β΄μέρος: Η Ψυχή, ο Χρόνος και η Φύσις», το οποίο παραδόθηκε στις 26 Φεβρουαρίου 2020. 

 

Συνοπτική παρουσίαση 7ου μαθήματος

Αντικείμενο του 7ου μαθήματος είναι οι τρόποι με τους οποίους συγκροτείται ο Ξυνός Λόγος στον Ηράκλειτο. Σε αυτό το πλαίσιο, η αγχιβασίη αναδεικνύεται ως ο πρώτος τρόπος για την συγκρότηση του Ξυνού Λόγου. Η αγχιβασίη, δηλαδή η δυνατότητα προσβάσεως εξ ίσου, σε δύο αντίθετα μεταξύ τους σημεία, αναδεικνύει ότι αυτά που φαίνονται αντίθετα είναι, στην πραγματικότητα, ταυτόσημα και, με αυτήν την έννοια, επιφέρει την συνειδητοποίηση της βαθειάς ενότητος, που διέπει το σύνολο των αντιθέσεων. Ο Ξυνός Λόγος συγκροτείται με έναν δεύτερο τρόπο, μέσω της μετουσιώσεως της αγχιβασίης σε αντίξουν συμφέρον: Με άλλα λόγια, η δυνατότητα της εξ ίσου προσβάσεως σε δύο αντίθετα μεταξύ τους σημεία, γίνεται συναρμογή, δηλαδή αρμονική μείξις των αντιθέτων μεταξύ τους στοιχείων. Ο Ξυνός Λόγος, ως αντίξουν συμφέρον, δηλαδή η συναρμογή μεταξύ του βίου και του θανάτου είναι, σύμφωνα με τον Ηράκλειτο, η ψυχή. Ο χρόνος είναι, σύμφωνα με τον Ηράκλειτο, ο Ξυνός πόλεμος, δηλαδή ο αενάως ανακυκλούμενος χρόνος, ο οποίος συγκροτείται μέσω του ζυγού της δικαιοσύνης, εφόσον συνάπτει τον βίο με τον θάνατο, μέσω της συζυγίας των εναντίων, κατά το χρεών, δηλαδή σύμφωνα με το αντίξουν συμφέρον. Η φύσις στον Ηράκλειτο είναι φανέρωμα και απόκρυψη ταυτοχρόνως, και, με αυτήν την έννοια, είναι αυτή που αναδεικνύει τον Ξυνόν Πόλεμον, ο οποίος συγκροτεί τον μοιραίο χρόνο του Ηρακλείτου. Σε αυτό το πλαίσιο, ο Διόνυσος συμβολίζει το σημείο της γεννήσεως, δηλαδή το φανέρωμα της φύσεως στο φως, ενώ ο Άίδης συμβολίζει το αντίθετο σημείο, αυτό του θανάτου, δηλαδή την κρύψιν της φύσεως μέσα στην γη και τον συνακόλουθο θάνατό της. Ο Ηράκλειτος φέρνει για πρώτη φορά στο προσκήνιο του φιλοσοφικού στοχασμού τον άνθρωπο και την ελεύθερη βούλησή του, δηλαδή αρθρώνει για πρώτη φορά έναν σχεδόν ανθρωποκεντρικό λόγο, ο οποίος γίνεται αντικείμενο επεξεργασίας από τους σοφιστές, για να κορυφωθεί με τον Σωκράτη. 

 

 8ο μάθημα Πυθαγόρας ο Σάμιος

 

Τίτλος 8ου μαθήματος: «Α΄μέρος: Το πρότυπο ενός φιλοσοφικού τρόπου ζωής», το οποίο παραδόθηκε στις 10 Ιουνίου 2020. 

 

Συνοπτική παρουσίαση 8ου μαθήματος

Ο Πυθαγόρας ο Σάμιος (580 π.Χ. - 490 π.Χ.) αυτοαναγορεύθηκε ως ο πρώτος φιλόσοφος και εισήγαγε το πρότυπο ενός φιλοσοφικού τρόπου ζωής. Σε αυτόν συμμάχησε για πρώτη φορά η ιωνική επιστήμη με τον ορφικό μυστικισμό περί ψυχής. Αυτοεξορίστηκε και μετανάστευσε στον Κρότωνα της Κάτω Ιταλίας, ίσως για να αποφύγει την τυραννίδα του Πολυκράτη. Τα δύο βασικά γνωρίσματα του φιλοσοφικού στοχασμού που γεννάται στην Κάτω Ιταλία, συμπυκνώνονται σε δύο αρχέτυπα φιλοσόφων: στον Πυθαγόρα τον Σάμιο και στον Παρμενίδη τον Ελεάτη. Έτσι, στον Πυθαγόρα ενσαρκώνεται το ιδεώδες της φιλο-σοφίας, η οποία σημαίνει τον αιώνιο έρωτα για την σοφία και όχι την πληρότητα μιας σοφίας που έχει ήδη κατακτηθεί. Στον Παρμενίδη ενσαρκώνεται ένα άλλο ιδεώδες, αυτό του λόγου περί του όντος, που οι νεώτεροι ονόμασαν οντο-λογία και ορίζεται ως η συστηματική διερεύνηση και επεξεργασία του όντος μέσω του λόγου, δηλαδή της λογικής. Οι κυριώτερες έννοιες μέσω των οποίων συγκροτήθηκε αυτό το νέο είδος φιλοσοφικού στοχασμού, ο οποίος ακμάζει στην Κάτω Ιταλία είναι τρεις: Η αλήθεια, ο κόσμος και η θεωρία. Ο Πυθαγόρας γεννήθηκε στην Σάμο γύρω στο 580 π. Χ. και πέθανε στο Μεταπόντιο της Κάτω Ιταλίας γύρω στο 490 π. Χ. Ο πατέρας του ονομαζόταν Μνήσαρχος και ήταν χαράκτης νομισμάτων και πολύτιμων λίθων και η μητέρα του Πυθαίς. Λόγω της στυγνής τυραννικής διοικήσεως του Πολυκράτους, ο Πυθαγόρας έφυγε από την Σάμο και επισκέφθηκε την Δήλο και από Από εδώ επισκέφθηκε όλα τα μαντεία, μεταξύ άλλων και το Μαντείον των Δελφών. Στον Κρότωνα της Ιταλίας όπου εγκαταστάθηκε, ο Πυθαγόρας απέκτησε πολλούς οπαδούς και ίδρυσε το ομακοείον. Είχε σύζυγο, η οποία ονομαζόταν Θεανώ, ενώ άλλοι λένε πως ήταν μαθήτριά του. Είχε και μια κόρη, την Δαμώ καθώς και έναν γιό, τον Τηλαύγη, ο οποίος διαδέχθηκε τον πατέρα του και υπήρξε διδάσκαλος του Εμπεδοκλή.  Ο Πυθαγόρας πέθανε ογδόντα ή σύμφωνα με άλλους, ενενήντα χρονών. 

 

 9ο μάθημα Πυθαγόρας ο Σάμιος

 

 

Τίτλος 9ου μαθήματος: «Β΄μέρος: Η μελέτη θανάτου και η αθανασία της ψυχής», το οποίο παραδόθηκε στις 17 Ιουνίου 2020. 

 

Συνοπτική παρουσίαση 9ου μαθήματος

Αντικείμενο του 9ου μαθήματος είναι η ηθική διδασκαλία του Πυθαγόρου στην οποία συνυφαίνονται, για πρώτη φορά στην ιστορία του φιλοσοφικού στοχασμού, με γόνιμο και αρμονικό τρόπο, ο Μύθος και ο Λόγος στο εσωτερικό της ανθρώπινης ψυχής. Αυτή η ηθική διδασκαλία συγκροτείται με βάση την φιλοσοφική θεωρία, η οποία φθάνει στο απόγειό της, μέσω του Μύθου, δηλαδή της μυστικής θεωρίας του θείου κόσμου και της ακροάσεως της μουσικής αρμονίας των ουρανίων σφαιρών. Έτσι, στον Πυθαγόρα, η εναρμόνιση των αντίρροπων δυνάμεων του Μύθου και του Λόγου πραγματοποιείται, για πρώτη φορά, προκειμένου να συγκροτηθεί μία συνεκτική φιλοσοφική θεωρία, όχι πλέον του εξωτερικού κόσμου, δηλ. της φύσεως των Ιώνων φυσιολόγων, αλλά του εσωτερικού κόσμου του ανθρώπου, δηλαδή της φύσεως της ανθρωπίνης ψυχής. Με αυτήν την έννοια, ο στόχος της ηθικής διδασκαλίας του Πυθαγόρου είναι η επίτευξη της αθανασίας της ανθρώπινης ψυχής, μέσω της εναρμονίσεως των αντιρρόπων δυνάμεων του Μύθου και του Λόγου, προκειμένου η μικρο-κοσμική ανθρώπινη ψυχή να ανα-μνησθεί την ουσία της, δηλαδή την αρμονία της, έτσι ώστε να καταστεί ικανή να λειτουργήσει καθ' ομοίωσιν της αρμονίας της μακρο-κοσμικής συμπαντικής ψυχής Η εναρμόνιση αυτή, όμως, προϋποθέτει την άσκηση των αρετών και την συνακόλουθη συγκρότηση ενός συγκεκριμένου τρόπου ζωής, ο οποίος ονομάστηκε από τον Πλάτωνα, Πυθαγόρειος τρόπος του βίου, που συνίσταται στην συνύφανση της μυστικιστικής πίστεως στην αθανασία της ψυχής και στην συνεπαγόμενη αιώνια και αέναη μετεμψύχωσή της με την έλλογη επιστημονική έρευνα για την φύση της ψυχής, μέσω των αριθμών. Ο Πυθαγόρας θεωρούσε ύψιστη μορφή καθάρσεως την εσωτερική και εκούσια λύσιν της ψυχής από το σώμα εν ζωή, με έντονη και διαρκή νοητική δραστηριότητα, η οποία επέρχεται ως επιστέγασμα της αδιαλείπτου καλλιεργείας των αρετών της ψυχής. Αυτή ακριβώς η ύψιστη μορφή καθάρσεως, ως λύσεως της ψυχής από το σώμα εν ζωή, εμπνέει αργότερα τον Πλάτωνα, ο οποίος, στο έργο του Φαίδων ή περί ψυχής, ορίζει την φιλοσοφία ως μελέτη θανάτου. 

 

 10ο μάθημα Πυθαγόρας ο Σάμιος

 

 

Τίτλος 10ου μαθήματος: «Γ΄μέρος: Ο ρυθμός και η αρμονία του κόσμου και της ψυχής», το οποίο παραδόθηκε στις 24 Ιουνίου 2020. 

 

Συνοπτική παρουσίαση 10ου μαθήματος

Αντικείμενο του 10ου μαθήματος είναι η παρουσίαση των απόψεων του Πυθαγόρου για την τριμερή ψυχή, του αριθμού ως συστατικού στοιχείου της τετρακτύος των αρετών της αρμονικής ψυχής, της ορφικής προελεύσεως της αριθμοσοφίας του Πυθαγόρου, της φιλοσοφικής και θεραπευτικής σημασίας της μουσικής στον Πυθαγόρα και, τέλος, των αντιλήψεων των Πυθαγορείων φιλοσόφων για το Σύμπαν και την Κοσμογονία, με τις οποίες θα κλείσουμε τον κύκλο των μαθημάτων που αφιερώσαμε στον Πυθαγόρα τον Σάμιο. Ο Πυθαγόρας ήταν ο φιλόσοφος εκείνος που, πρίν από τον Πλάτωνα, επινόησε και καθιέρωσε την τριμερή δομή της ψυχής. Έτσι, σύμφωνα με τον Πυθαγόρα, η ανθρώπινη ψυχή διαιρείται σε τρία μέρη: Στον νου, δηλαδή την νοημοσύνη, στις φρένες, δηλαδή το λογικόν μέρος και, τέλος στον θυμόν, δηλαδή το θυμοειδές μέρος. Και ενώ τα υπόλοιπα ζώα έχουν μόνο νου και θυμόν, τα οποία είναι θνητά, ο άνθρωπος έχει επιπλέον, και φρένας, δηλαδή το φρόνιμον μέρος, το οποίο είναι αθάνατο. Επίσης, οι αρετές ήταν αριθμοί, οι οποίοι συνέβαλλαν στην συγκρότηση της αρμονίας της ψυχής. Ο Πυθαγόρας παρέλαβε από τον Ορφέα την αριθμοσοφία και συγκρότησε την πυθαγόρεια θεολογία με βάση τους αριθμούς καθώς επίσης και την ιδέα ότι η φύση των θεών καθορίζεται από τον αριθμό. Τέλος, οι Πυθαγόρειοι φιλόσοφοι διατύπωσαν μία κοσμογονική θεωρία, η οποία ερμηνευόταν μέσω της μουσικής αναλογίας. Η αξία των αντιλήψεων των Πυθαγορείων φιλοσόφων παρέμεινε διαχρονική, εφόσον αυτές απετέλεσαν το θεμέλιο των σύγχρονων προσεγγίσεων του σύμπαντος: Έτσι, οι απόψεις των Πυθαγορείων επέδρασαν στις αστρονομικές απόψεις του Giordano Bruno, του Γαλιλαίου, για να φθάσουν, όπως προαναφέραμε, έως τις μέρες μας και να επηρεάσουν τις σύγχρονες απόψεις των αστρονόμων για την διαστολή του σύμπαντος. 

 

11ο μάθημα Εὖ Ζῆν και Μέτρον

 

 

Τίτλος 11ου μαθήματος: «Εὖ Ζῆν και Μέτρον: Τα δύο κλειδιά της ευδαιμονίας της ψυχής», το οποίο παραδόθηκε στις 8 Ιουλίου 2020. 

 

Συνοπτική παρουσίαση 11ου μαθήματος

Το «εὖ ζῆν» και το «μέτρον» ως το κλειδί της ευδαιμονίας της ψυχής, με άλλα λόγια, το ζητούμενο της ευδαιμονίας και της συνακόλουθης ανευρέσεως του τρόπου με τον οποίο αυτή θα επιτευχθεί, αναδεικνύονται ως επείγουσες προτεραιότητες για τον σύγχρονο άνθρωπο. Σε αυτό το πλαίσιο, η αρχαία ελληνική φιλοσοφία μάς προσφέρει μία διάκριση, πολύ χρήσιμη στις μέρες μας, μεταξύ του ψευδούς και του αληθούς «εὖ ζῆν», εφόσον συχνά, επηρεασμένοι από τα πρότυπα του καταναλωτισμού της σύγχρονης κοινωνίας, τείνουμε να θεωρήσουμε ότι μόνο η απόκτηση των υλικών, δηλαδή των εξωτερικών αγαθών, θα μάς χαρίσει την ποθητή ευζωία. Το αληθές «εὖ ζῆν» είναι αποτέλεσμα της «αληθούς παιδείας», δηλαδή της καλλιέργειας των αρετών της ψυχής, προκειμένου να αποκατασταθεί η εσωτερική ισορροπία μεταξύ του λογικού και του αλόγου μέρους της. Όμως, η «φρόνησις», ως αρετή του νου και έλλογη γνώσις του «μέτρου», αναδεικνύει και μια άλλη διάσταση του «μέτρου»: την νοητή φύση του, μέσω της οποίας το «εὖ ζῆν» ορίζεται, όχι πλέον ως εναρμόνιση και η ισορροπία των αντίρροπων μεταξύ τους δυνάμεων αλλά, αντιστρόφως, ως «άγαν ζην», δηλαδή ως ζωή του νου στον υπέρτατο βαθμό. 

 

Βιογραφικά στοιχεία ομιλήτριας

Η Άννα Μαρκοπούλου σπούδασε στο Τμήμα Φιλοσοφίας, Παιδαγωγικής και Ψυχολογίας του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων και στο Τμήμα Επιστημών της Αγωγής του Πανεπιστημίου Paris V της Σορβόννης, όπου το 1994 ανακηρύχθηκε διδάκτωρ. Κατά την διάρκεια της εκπόνησης της διδακτορικής της διατριβής, εργάστηκε στον τομέα της Κοινωνιολογίας της Εκπαίδευσης ως μέλος Ερευνητικής Ομάδας στο εργαστήριο του Γαλλικού Εθνικού Ιδρύματος Επιστημονικών Ερευνών (C.N.R.S.). Δίδαξε Φιλοσοφία της Παιδείας και Παιδαγωγική Θεωρία στο Πανεπιστήμιο Αθηνών και στην Ανώτατη Παιδαγωγική Σχολή Τεχνολογικής Εκπαίδευσης (Α.Σ.ΠΑΙ.Τ.Ε.) στην Αθήνα. Από το 2008 ασχολείται με την αρχαία ελληνική φιλοσοφία με έμφαση στην πλατωνική και νεοπλατωνική φιλοσοφία. Έχει δημοσιεύσει άρθρα σε επίσημα περιοδικά αναγνωρισμένου κύρους με κριτές. Από το 2015 είναι τακτικό μέλος της Ελληνικής Φιλοσοφικής Εταιρείας (Ε.Φ.Ε.). Στο πλαίσιο εθελοντικών δραστηριοτήτων, παραδίδει, από το 2014 έως σήμερα, πλατωνική και προσωκρατική φιλοσοφία στον δήμο Αγίου Στεφάνου, στο πλαίσιο των δραστηριοτήτων του Ο.Ν.Α.Π. «Ο Θέσπις». Επίσης, από το 2016 έως σήμερα, παραδίδει αφιλοκερδώς σειρά μαθημάτων με θέμα την φιλοσοφία του Πλωτίνου και τις επιδράσεις της στην σύγχρονη Δυτική φιλοσοφία στο Λαϊκό Πανεπιστήμιο της Αθήνας (Εταιρεία των Φίλων του Λαού). Στο διαδικτυακό κανάλι των «Φρυκτωριών» παρέδωσε μια σειρά 49 μαθημάτων του «Συμποσίου» του Πλάτωνος, μια σειρά 8 μαθημάτων για τον «Μύθο του Σπηλαίου» του Πλάτωνος καθώς και ομιλίες με θέμα την αρχαία ελληνική φιλοσοφία. Πρόσφατα συνέβαλε στην συγγραφή δύο βιβλίων που εξεδόθησαν από τις εκδ. «Εύανδρος»: Το πρώτο, με τίτλο «Κέβητος Πίναξ. Πλάτων, Πλούταρχος, Πρόκλος ερμηνεύουν το έργο Κέβητος Πίναξ». Το δεύτερο, με τίτλο «Οι τρεις Μύστες. Το Κυμβάλειον. Μελέτη της Ερμητικής Φιλοσοφίας».